Thời cổ đại, cư dân các dân tộc thường phải đối mặt với đại dương mênh mông. Tuy nhiên rất muốn xác định được hướng đi, nhưng thời bấy giờ kỹ thuật hạn chế, nên không có cách nào đạt được. Các nhà hàng hải nổi tiếng cổ Hy Lạp cũng chỉ biết “nhìn biển mà thở dài”. Sự hạn chế của kỹ thuật đóng thuyền nên việc giao lưu của người xưa chưa được mở rộng. Việc phát minh la bàn có thể nói là trang bị thêm cho tàu thuyền những con mắt tinh anh. Đó là điều kiện kỹ thuật cơ bản nhất để nghề hàng hải phát triển. La bàn là phát minh rất sớm của người Trung Quốc, nhưng nó phải trải qua những năm tháng lâu dài và qua nhiều cải tiến mới có được. 

La bàn là gì?

La bàn được hiểu là khí cụ dùng để định hướng có thể dùng trên bộ, trên biển hay cả trong không gian. Có hai loại: la bàn từ dùng kim nam châm và la bàn điện dùng con quay điện.

Nguồn gốc

Ra đời từ hơn 1000 năm trước Công nguyên, lúc đó người Trung quốc khám phá ra. Người Ả rập bắt đầu dùng la bàn khoảng năm 1220. Khoảng 1250 thì người Viking đã biết dùng loại la bàn này. Trung quốc được xem là nước đầu tiên dùng la bàn từ trong ngành hàng hải. Trước khi phát minh la bàn, thủy thủ định hướng bằng vị trí mặt Trời lúc ban ngày và vị trí của sao vào ban đêm. Người ta cũng thường theo hướng gió mậu dịch theo mùa. Họ đã tìm được những bản đồ thiên văn cho vị trí các chòm sao. Nhưng khi trời nhiều mây hoặc mưa thì không thể định hướng được. La bàn ra đời và đã giải quyết việc định hướng trong mọi hoàn cảnh thời tiết.

Lịch sử phát triển của la bàn

Người Ả rập học được cách dùng la bàn từ trong khi buôn bán với Trung Hoa. Sau đó phát minh la bàn từ được đem qua Tây Âu, rồi đến Bắc Âu. Từ cuối thế kỷ thứ 15 cho tới đầu thế kỷ 16, những nhà hàng hải Âu châu đã đi thám hiểm nhiều nơi. Họ vẽ những đường đi mới, khám phá ra châu Mỹ, thực hiện những chuyến đi vòng quanh thế giới. Nếu không có la bàn từ thì khó thể thực hiện được các chuyến viễn du này..

La bàn phát triển qua từng thời đại lịch sử

La bàn đầu tiên được gọi là “kim chỉ Nam” do người Trung Hoa phát minh rất sớm, ngay khi người ta tìm ra được từ lực và đá nam châm, trong khoảng thời kỳ chiến tranh, nhà Chu lập quốc. Kim chỉ nam ngày xưa khác la bàn ngày nay. Nó có hình dáng một cái muỗng cắt ra từ một miếng nam châm thiên nhiên. Nó được đặt trên một cái đế bằng đồng đã được mài láng để giảm ma sát. Phần muỗng tròn láng để chính giữa đế đồng làm trọng tâm thành ra cáng của kim chỉ nam có thể quay xung quanh. Sau khi muỗng đứng im (cân bằng tĩnh) cáng muỗng chỉ hướng Nam. Người Trung quốc xem hướng Nam là hướng của vua chúa nên dùng chữ “chỉ Nam” chớ không dùng chữ chỉ Bắc.

Cách vận hành của la bàn

Khi sử dụng trong ngành hàng hải, la bàn từ được dùng để chỉ hướng đi. Ðược trang bị thêm dụng cụ đo hướng người ta dùng la bàn từ để đo hướng đối chiếu từ hai hay ba đối vật được xác định theo bản đồ hải hành (đỉnh hay mõm núi, đèn phao, hải đăng, các kiến trúc đặc biệt… Điều đó giúp xác định vị trí con tàu, từ đó tính được khoảng cách đã đi, vận tốc, hướng phải đi. Và có thể nghiệm thêm, qua các cách tính, có hay không có dòng nước ngầm, sức gió…

Liệu la bàn từ có còn được sử dụng nhiều vào ngày nay?

Ngày nay con người có thể điều chỉnh la bàn từ bằng cách so sánh các hướng đo bằng la bàn từ với hướng đo bằng la bàn điện. Vì la bàn từ không cần đến một nguồn năng lượng bên ngoài. La bàn từ được dùng như là một khí cụ định hướng dự phòng hay để dùng trong trường hợp cấp cứu khi tàu bè mất điện. La bàn từ còn có thể được sử dụng bất cứ lúc nào. Trong khi la bàn điện cần phải có một thời gian để con quay điện được khởi động và đạt đến vận tốc quay cố định.

Và điểm đặc biệt nhất là la bàn từ có thể được chế tạo theo mọi cỡ lớn nhỏ, có thể cầm trong tay, hay gắn vào mặt sau của đồng hồ, vừa gọn, vừa nhẹ, và ai cũng có thể dùng được, không phải mất thời gian chỉ dẫn. Vì thế ngày nay, La bàn từ vẫn còn được sử dụng khá thông dụng. Ngoài phát minh giấy và bánh xe có lẽ phát minh la bàn từ là phát minh được dùng, với ít cải tiến, lâu dài nhất.

The Silk Road Antique